Iemand in je omgeving heeft een dierbare verloren. Je komt hem tegen, wilt bellen of iets schrijven. Maar wat in vredesnaam moet je zeggen? Het kan zo ongelooflijk ongemakkelijk voelen.
Wat moet je doen, wat moet je zeggen? En wat absoluut niet? Ik help je op weg.
Niet doen:
1). Absoluut verboden: niets zeggen
Hoe ongemakkelijk je je ook voelt, vermijd de ander en het onderwerp niet. Hoe lastig jij het ook mag vinden om erover te beginnen, jouw ongemak is niets in verhouding met hoe ellendig de ander zich voelt. Get over it, en doe iets.
Wees je ervan bewust dat ‘sterkte’ en ‘gecondoleerd’ niet zo veel zeggen.
‘Nou, sterkte ermee hé!’ (met die wuivende hand) zou je misschien niet zo snel zeggen omdat je zelf ook al aanvoelt dat je de ander dan aan zijn lot overlaat. Maar ‘sterkte’ is eigenlijk niet veel beter. Wat koopt de ander daar nou van, wat moet hij daar nou mee?
‘Gecondoleerd’ is in de basis een heel mooi woord. Het betekent namelijk ‘ik deel je pijn’. Maar in de praktijk kan het voelen alsof je je er gemakkelijk van afmaakt. (‘Oef, dat actiepunt heb ik ook afgeturfd. Nu snel doorlopen!’)
Als je de nabestaande niet goed kent en echt niets anders kunt bedenken, is het wel beter dan niets, maar ´sterkte´ en ´gecondoleerd´ zijn wel een beetje zwakteboden.
2). Zeg niet zomaar: ‘Je mag me altijd bellen’ of ‘Als ik wat voor je kan doen, moet je het zeggen’.
Daarmee leg je het initiatief namelijk bij de rouwende. Maar die heeft genoeg aan zijn hoofd, en eigenlijk nergens puf voor. En misschien wil hij je wel bellen, maar dan midden in de nacht. Heb je dan je telefoon aan, en neem je dan echt op? Kortom: meen je wel wat je zegt? En als je echt begaan bent (wat je misschien wel bent), waarom bel je dan niet zelf? Waarom bedenk je niet zelf waar de ander behoefte aan zou kunnen hebben, en bied je dat niet actief aan?
Verwacht geen initiatief van iemand die net een dierbare verloren heeft. Alles kost hem of haar honderd keer zoveel energie als jou. Er is geen puf om om hulp of aandacht te vrágen, terwijl die vaak wel gewaardeerd wordt.
3). Probeer niet de pijn te verzachten met relativerende uitspraken als:
Zinnen die beweren dat er sprake is van mazzel:
- Hij was al boven de tachtig, dat haalt niet iedereen.
- Gelukkig heeft ze niet geleden.
- Gelukkig hebben jullie samen mooie jaren beleefd.
- Gelukkig wonen je kinderen dichtbij.
- Gelukkig heb je mooie herinneringen.
- Gelukkig ben je nog jong; je komt wel weer aan de man.
- Jij had tenminste een goede band met je moeder.
Zinnen die uitstralen dat het wel meevalt:
- Maar ze was toch al dement?
- Ze was wel erg ziek hé.
Zinnen die het goedpraten:
- Je wordt er sterker van.
- Het moest zo zijn.
- Dingen gebeuren met een reden.
- Alles wat in de natuur gebeurt, is goed.
Degene tegenover je is gewoon ontzettend verdrietig. Daar kan geen ge-rationaliseer tegenop. Laat ruimte voor de pijn en respecteer daarmee de ander zijn verdriet. Wuif het niet weg met goedbedoelde geruststellingen.
Hoe zou jíj het vinden als je kind overleden was, en iemand zei: ‘Maar je hebt er toch nóg twee?
4). Zeg niet of straal niet uit: ben je er nou nóg niet overheen?
Voor iemand die rouwt, gaat de tijd heel anders. Jouw leven gaat gewoon door, maar voor de ander is het leven even stil komen te staan. Iedereen heeft zijn eigen manier en ritme van de dood verwerken, daar kun je als buitenstaander niets over zeggen.
Geef de mensen de ruimte om hun verhaal te vertellen, soms tot vervelens toe. Het is voor een nabestaande belangrijk om steeds weer te vertellen wat er gebeurd is en wat dat voor gevoelens op wekt. Het gaat niet om feiten, maar om gevoelens.
5). Wees voorzichtig met vergelijken.
Haal niet, of niet te snel, en zeker niet teveel, je eigen ervaringen erbij. Wees heel voorzichtig met het vergelijken van verdriet en uitspraken doen als ‘dat ken ik’ of ‘ik snap wat je bedoelt’. Het kan voor de ander prettig zijn om te weten dat hij niet alleen is in de ervaring. Het risico is echter dat je de aandacht naar jou verlegt terwijl het juist over de ander gaat. Bovendien heeft iemand in rouw eigenlijk helemaal geen ruimte in het hoofd voor andermans verhaal. Dat komt wel weer, maar nu even niet.
Wél doen:
Benoem het als je niet weet wat je moet zeggen.
Als je niet weet wat je moet zeggen, zég dat dan. Je bent dan gewoon eerlijk over je onmacht, en je geeft aan dat je wel iets zou wíllen zeggen. Dat is al heel wat.
Neem zelf initiatief (ook om erover te praten).
Bel af en toe. Of stuur een appje. Laat weten dat je aan de ander denkt.
Blijf af en toe iets gezelligs voorstellen (koffiedrinken, wandelingetje maken) of je hulp aanbieden (auto wassen, oppassen, maaltijd koken). De ander geeft wel aan als hij niet wil. (Let op: niet gekwetst zijn als het antwoord nee is!)
Neem ook zelf het initiatief om het over de overleden persoon te hebben. Denk niet ‘ik begin er maar niet over want dan herinner ik haar eraan en ze is net zo vrolijk’. Die persoon hoeft er echt niet aan herinnerd te worden dat haar dierbare overleden is; ze draagt dat verdriet permanent bij zich! Als ze er niet over wil praten, geeft ze het zelf wel aan. Grotere kans dat ze je dankbaar is dat je erover begint omdat ze, omgekeerd, jou niet met haar verhaal lastig wil vallen.
Stel je ‘naast’ de ander op.
Ga niet de wijsneus uithangen met mooie theorieën over bijvoorbeeld de vijf stadia van rouwverwerking. Probeer ook niet per se de ander te troosten. Stel je als gelijke op en geef ruimte voor wat er is. Ga bijvoorbeeld naast de ander zitten en zeg een minuut lang niks. Of huil mee als je ook verdrietig bent.
Haal samen herinneringen op aan de overledene.
Als je de overledene ook hebt gekend, is het heel fijn voor de nabestaande om te weten dat jij ook om die persoon gaf. Vertel jouw herinneringen aan de overledene, bijvoorbeeld wat je zo mooi of bijzonder vond aan hem of haar.
Tot slot: Wees langdurig attent
Rouwen duurt lang. Langer dan mensen waarvan het leven gewoon doorgaat, doorhebben. Sta af en toe stil bij de ander en diens verdriet. Dat is niet twee weken na de uitvaart voorbij.
Bedenk ook dat elk jaar feestdagen, verjaardagen en de dagen rond de sterfdag moeilijk zijn. Noteer daarom de precieze sterfdag van de dierbare van je vriend of vriendin in je agenda en probeer trouw van je te laten horen. Bel, app, stuur een kaartje of breng een bloemetje langs. Het zal nooit géén goed doen.
Het belangrijkste? Doe je best, maar besef dat je geen idee hebt wat de ander meemaakt.
Je hebt pas een idee van wat de ander doormaakt, als je het zelf hebt meegemaakt. En zelfs dan geldt: iedereen beleeft verdriet op zijn eigen manier. Het beste is dus om nederig te zijn maar wel te blijven proberen. Iets doen is altijd beter dan niets, zeker als je laat weten dat je je beperkingen kent.
Als je de blunders hierboven achterwege laat, zullen je goede bedoelingen gezien worden. En wie weet… doe je ook wel iets goed.
Nog even samengevat:
Niet doen:
- Absoluut verboden: de persoon of het onderwerp vermijden.
- ‘Sterkte’ en ‘gecondoleerd’ zeggen en dan denken dat je heel veel gezegd hebt.
- Het initiatief om hulp te vragen bij de ander leggen.
- De pijn proberen te verzachten met uitspraken die beweren dat er sprake is van mazzel, dat het wel meevalt, of die het overlijden goedpraten.
- Ongeduldig worden als de ander lang verdrietig is.
- Het verdriet van de ander zomaar vergelijken met je eigen ervaringen.
Wel doen:
- Zeggen als je niet weet wat je moet zeggen.
- Zelf het initiatief nemen om te bellen, te helpen, en om over de overledene te praten.
- Je als een gelijke opstellen. (Niet de wijsneus uithangen.)
- Samen herinneringen op aan de overledene ophalen.
- Langdurig attent zijn, zeker rond de sterfdag.
- Je best doen, maar besef dat je geen idee hebt wat de ander meemaakt.
Stap uit je comfortzone en zet’m op.
Smaakt dit naar meer?
Vond je deze tips goed? Wil je wel deze kant op met je toespraak maar weet je niet zeker of dat in je eentje lukt? Geen probleem: ik ben er om te helpen. Op basis van jaren ervaring bied ik verschillende pakketten speechhulp, voor ieder wat wils: opstarthulp met een telefonische brainstormsessie, het reviewen van een tekst die je al schreef, het hele schrijfproces begeleiden of live oefenen: alles kan.
Neem contact met me op!
Citaat
van de Australische onderzoeker in de sociale psychologie én bestseller auteur Hugh MacKay
“I actually attack the concept of happiness. The idea that—I don’t mind people being happy—but the idea that everything we do is part of the pursuit of happiness seems to me a really dangerous idea and has led to a contemporary disease in Western society, which is fear of sadness. It’s a really odd thing that we’re now seeing people saying “write down three things that made you happy today before you go to sleep” and “cheer up” and “happiness is our birthright” and so on. We’re kind of teaching our kids that happiness is the default position. It’s rubbish. Wholeness is what we ought to be striving for and part of that is sadness, disappointment, frustration, failure; all of those things which make us who we are. Happiness and victory and fulfillment are nice little things that also happen to us, but they don’t teach us much. Everyone says we grow through pain and then as soon as they experience pain they say, “Quick! Move on! Cheer up!” I’d like just for a year to have a moratorium on the word “happiness” and to replace it with the word “wholeness.” Ask yourself, “Is this contributing to my wholeness?” and if you’re having a bad day, it is.
Boekentip die ik kreeg terwijl ik dit artikel schreef
Gedichtenbundel ‘Doodgewoon’
In dit prachtige voorleesboek van het Gouden Penseel- en Zilveren Griffel-duo Bette Westera en Sylvia Weve staat één thema centraal: de dood. Samen tackelen zij dit onderwerp, dat niet alleen voor kinderen lastig en ongrijpbaar is. Met haar herkenbare taalgebruik en subtiele luchtigheid weet Westera in haar gedichten een geheel nieuwe dimensie aan de verschillende facetten van de dood te geven. Hoe erg je iemand kunt missen die er niet meer is, waarom ook jonge mensen sterven, en waar iemand naartoe gaat als hij dood is – het komt allemaal aan de orde. Maar bovenal tonen Westera’s gedichten, in samenspraak met de bijzondere illustraties van Weve, dat doodgaan bij het leven hoort en daarom eigenlijk doodgewoon is.
42 reacties
Sophie, chapeau!!
JA, je had me je artikel vooraf gestuurd en ik mocht (lees: moest) het rode potlood gebruiken – wat ik helemaal niet hoefde te doen (ik volstond met enkele suggesties en een compliment) – maar deze versie is prachtig!!!
Je helpt de HELE WERELD hier een beetje mee. Dankjewelwel!
Beste Sophie,
Een goed stuk dat maar zo vaak mogelijk gelezen mag worden!
Beste Wouter en Jantien, veel dank voor deze complimenten! Blij dat jullie het goed en nuttig vinden. Dat wil ik graag.
Groet! Sophie
Heel mooi verwoord, Sophie.
Zeker wel extra knap om het (gelukkig maar) zonder ervaring te doen. Zolang ik niet gerouwd had, kon ik wel meeleven en lieve dingen zeggen, maar als je rouw ervaren hebt, is het pas echt te begrijpen. En inderdaad, dan is het nog steeds zó ontzettend persoonlijk. Ieder op zijn eigen manier.
Je hebt heel goede tips gegeven. En de don’t zijn een aanrader voor velen om even door te lezen 🙂
Uiteindelijk blijft het toch ook zo: Als het recht uit het hart komt, zal het een ander hart ook op de juist manier raken!
Hieronder een reactie die ik via de mail kreeg van Loes Berkhout (http://loesberkhout.nl/) en met haar toestemming hier met jullie deel:
Ha Sophie,
Dank voor deze wezenlijke blog over hoe steun te bieden bij rouw! Tof dat je dit onderwerp aansnijdt.
Wat ik nog terug wil geven is dat het volgens mij ook heel belangrijk is dat mensen zichzelf kunnen ‘vergeven’ voor de keren (voordat ze jouw nieuwsbrief lazen) dat ze op een misschien wat onhandige manier hebben geprobeerd om te gaan met een rouwende kennis/vriend. Oftewel we vinden het vaak pijnlijk om een ander mens in pijn te zien en bedenken dan hoe we het zo draaglijk mogelijk kunnen maken. Al die strategieën: vergelijkingen maken, afzwakken, goedpraten, negeren zijn uiteindelijk bedoeld om het ‘ongemak’, de pijn bij jezelf en de ander te verminderen = een vaak zuivere intentie. Alleen weinig helpend.
En misschien nog ’n mooie aanvullende tip, is letterlijk zeggen wat je ervaart (dat werkt voor mijzelf heel verruimend): “Ik voel me onzeker over wat ik kan zeggen en of wat ik zeg iets bijdraagt. Ik hoorde het nieuws. En het raakt me om jou nu te zien wetende wat een verdriet je hebt te dragen. Wil je er iets over delen of juist liever niet..?”
In elk geval fijn dat je dingen schrijft die me raken en die ik zinvol vind. Ga zo door.
Loes
hai Sophie,
eindelijk weer eens een reactie van mij.
wat een geweldige ‘beschrijving van /raad aan’ betrokkenen bij het overlijden van een dierbare .
Ben zelf vaak genoeg in de fout gegaan en heb ook alle don’ts meegemaakt na het overlijden van mijn moeder ( en eerder n.a.v. het overlijden van dierbare vrienden). Eerlijk gezegd: je kunt niet erg veel goed zeggen; alles doet inderdaad pijn of valt verkeerd.
gelukkig ben je in die periode zo mild gestemd/ gevoelsdoof dat je blij bent met de pogingen van anderen je iets toe te voegen., maar zoals gezegd, het meeste wat gezegd wordt is mis; eigenlijk is luisteren het enig prettige, maar gek genoeg kunnen maar weinigen dat.
Dus namens alle worstelaars in jouw kring van betekenis BEDANKT.
Fijn overigens dat je wat dit betreft een ‘groentje’ bent.
Ik hoop dat het allen in jouw familie goed gaat.
Had al té lang geen contact.
lieve groet
Els Benjamins
Wat mij betreft is het ergste wat je kunt doen degene, die rouwt een compliment geven. Voorbeeld:” je liet een traantje zien en dat is goed, maar je laat ook je dapperheid zien etc… .
Vreselijk gewoon. Dit overkwam me ongeveer twee maanden na het totaal onverwachte overlijden van mijn dochter.
Thuis gekomen heb ik een enorme huilbui gehad en woorden geroepen uit boosheid en verdriet. Voor een ieder: ” ga a.u.b. Niet de betweter uithangen in die omstandigheden.
Ook ervaar ik het als lastig, dat veel mensen onmiddellijk praten over hun eigen verdriet. Meestal gaat het dan over het verlies van een partner. Het is heel erg moeilijk om daar in die omstandigheden begrip voor op te brengen. Ik kon en kan nog moeilijk ruimte vrij maken om de ander te steunen in zo’n situatie. Waarom wordt er niet gewacht op de vraag: ” voor jou was het ook niet gemakkelijk. Ik meen nu een beetje te begrijpen hoe radeloos je je hebt gevoeld en nog voelt. Kun je me een tip geven vanuit jouw ervaring op dit gebied?
Gelukkig heb ik ook heel veel positieve ervaring mogen opdoen van dierbare mensen uit mijn omgeving. Het is nu bijna 8 maanden geleden. Met een luisterend oor van familie en vrienden ben ik al een beetje de goede richting ingeslagen. (Hoop ik).
Beste Annemiek,
Pff je voorbeelden raken me wel hoor! Dank je wel voor de aanvullingen! Verwoord ik het goed als ik de volgende twee don’ts toevoeg aan de lijst:
*Wees voorzichtig met het geven van een compliment. Het is uiteraard goed bedoeld, en misschien hoop je de ander er wel mee op te beuren, maar het kan uit de hoogte overkomen en daar zit de ander echt niet op te wachten.
*Ga niet ongevraagd praten over je eigen verlieservaring. Je verlegt de focus dan van de ander op jou. Je doet daarmee onbedoeld twee dingen: je gaat voorbij aan het verdriet van de ander, en je zet hem onder druk om er voor jou te zijn terwijl hij of zij dat helemaal niet kan opbrengen. Beter is wachten tot de ander er zelf over begint.
Annemiek, kun je voor de mensen zoals ik die het graag goed willen doen, nog wat meer vertellen over je positieve ervaringen? Welke zinnen, vragen, handelingen, deden je wél goed?
Groet Sophie
Prima Sophie zoals je dat verwoord hebt.
Als positief heb ik ervaren, dat buren en kennissen brieven in de bus stopten met woorden als: we denken aan jullie. Het was voor mij niet belangrijk wat er precies geschreven werd, Het deed goed, dat er gerespecteerd werd, dat we niet in staat waren iemand te ontvangen.
Ook deed het goed, dat mensen in de weken daarna ons uitnodigden, maar ons vrij lieten in de acceptatie daarvan. Vooral de mensen, die het niet bij die ene keer lieten zitten, maar een tijdje later nog eens informeerden. Ik vind het nog steeds fijn als mensen vragen stellen. Ik beslis zelf wel wat ik wil delen met de ander. Mensen, die dat respecteren zijn top. Echte betrokkenheid wordt gevoeld.
Ik ben nu drie jaar verder na het totaal onverwachte verlies van mijn dochter. Dankbaar ben ik voor het contact met hasr kinderen: onze kleinkinderen. Het leven wordt nooit meer zoals het was. Fijn vind ik het als mensen daar begrip voor hebben. Vriendschappen hebben zich verdiept en wel vooral met die vrienden, die die verandering in me mee hebben beleefd. Met die vrienden hoef ik niet meer zo nodig te praten over mijn verdriet. Ik kan met hen verder. Helaas zijn er ook vriendschappen ogedroogd. Ik heb het idee, dat ik aan sommige oude goede vriendinnen nog het een en ander moet uitleggen, maar ik weet dat dit nooit zal lukken.
Ik vind het fijn om de naam van mijn dochter te blijven noemen. Dankbaar ben ik de mensen, die daar ruimte aan geven.
Meer dan vroeger het geval was informeer ik naar het verdriet van anderen. Ik stop onmiddellijk als de ander daar geen ruimte voor heeft. Begrip en respect daarvoor komt later heb ik uit eigen ervaring geleerd.
Dank Annemiek voor het delen!
Een herkenbaar stuk dat inderdaad fijne handvatten biedt. Onlangs een periode meegemaakt van ernstige ziekte (gelukkig geen dood) en ook dan zeer bruikbare tips. De les die ik eerder al trok na het overlijden van mijn vader staat ook hier mooi verwoord. Zeg niet: je mag altijd bellen, maar bel! “Als ik iets kan doen” zou idealiter verwoord worden als: zal ik zorgen dat er komende week elke avond voor jullie gekookt wordt? Zal ik je straks naar het ziekenhuis brengen/halen? Of: zal ik morgen je zoontje uit school halen en de middag mee op pad nemen? Een concreet aanbod helpt en hierop hoef je als rouwende (of in andere heftige periode) alleen maar ja of nee te antwoorden. Veeeeel makkelijker dan bedenken wat misschien handig zou zijn om ontlast of geholpen te worden. Een andere reactie is me ook bijgebleven doordat hij opviel tussen alle ‘ sterktes’ (en die steunen enorm, begrijp me niet verkeerd!). Iemand die concrete tips gaf zoals: zorg dat je gezond eet en zet een ontspan app op je telefoon. Daarmee laat je ook zien dat je met iemand meeleeft of -denkt. Mensen vinden het fijn om iets concreets te doen om je te steunen merkte ik (omdat je verder zo weinig kan doen in het leed). Mijn belangrijkste tip is dus om iets heel concreets (op korte termijn!) aan te bieden, waaruit je moeite en betrokkenheid blijkt.
En onderschrijf ook enorm je punt dat je echt even geen ruimte hebt voor aandacht voor andermans leven, laat staan leed of vergelijkbare verhalen…
graag had ik iets geweten voor drie jaar terug is mijn dochter plotseling overleden,ze had een relatie van20jaar waar ook een kind is ontstaan.mijn vraag is de partner het een nieuwe relatie dat gun ik hem ook maar hij gaat trouwen op de dag wat mijn kind is gecremeerd vind dit heel erg respektloos voor mijn overleden kind maar ook voor mijn kleinzoon.heb het hem geschreven maar hij dreigde me want sindsdien is hij niet meer gekomen hij vertelde dat ik hem had bekletst en ik zei dan moet je komen gaan we naardde persoon heen maar dat doet die niet wat kan ik eraan doen voor te vermijden dat hij op die dag trouwen gaat?vooral voor de zoon word het later moeilijk en het hij nu al zwaar graag antwoord gehad.
Dag mevrouw Hoogeveen, zo dat is een moeilijke situatie die u schetst!
Ik heb wel een paar gedachten maar een echt antwoord heb ik niet.
Ten eerste denk ik niet dat u iets kunt doen (of had kunnen doen) om de trouwdatum te verplaatsen. Uw schoonzoon heeft duidelijk gekozen en ook nadat u uw bezwaren had verteld, de datum niet kunnen/willen verplaatsen. U kunt niet meer doen dan een keer duidelijk aangeven wat u ervan vindt. Daarna is het aan hem.
Wat betreft uw kleinzoon: ik kan me inderdaad voorstellen dat het moeilijk is voor hem. Misschien realiseert zijn vader dat ooit, misschien niet. Het enige wat u hier kunt doen, is er zijn voor uw kleinzoon: met hem afspreken, samen iets ondernemen, er misschien over praten (maar misschien heeft hij daar helemaal geen zin in), en een keer duidelijk uw positie aangeven. Maar let er ook op dat u hem niet in loyaliteitsproblemen brengt tussen u en zijn vader, dat hij moet kiezen of zo. Dat zou het voor hem nog moeilijker maken.
Ik weet niet of u hier iets aan heeft. Het lijkt me vooral heel moeilijk voor u. Het probleem is dat u geen begrip krijgt van een persoon waar u dat graag van had gekregen. Helaas laat begrip zich niet forceren. Als u verder niets doet om het probleem nog erger te maken, dan doet u het beste wat u kunt denk ik.
Met hartelijke groet! Sophie Looijestijn
Blijft inderdaad moeilijk, ben 6 j geleden mijn man verloren aan kanker,ik keek elke dag naar de postbus,elk kaartje deed deugd ! verkeerde uitspraken waren er ook,en die onthoudt je !!Maar ik besef wel dat het waarschijnlijk goed bedoeld was,blijf het toch lastig vinden.Toen ik een grafsteen uitzocht,begon die man over zijn problemen,heb geluisterd,geen commentaar gegeven,maar vond dit zo misplaatst.Hier had ik echt geen zin in !
En toch is het ook voor mij moeilijk om te condoleren,want iedereen rouwt anders…
Dank je wel voor dit artikel. Ik herken alle onhandige opmerkingen.
Nog twee niet-doen’s uit eigen ervaring: zeg niet tegen me “Je bent zo’n sterke vrouw.” Ik hoor dat als “Dus je kunt alles alleen wel oplossen” en je ziet mijn eenzaamheid en mijn verdriet niet. En vraag niet aan anderen hoe het nu met mij gaat – vraag het aan mezelf en LUISTER naar wat ik te vertellen heb, straal dat uit, zodat ik het niet af hoef te doen met “Oh, wel goed hoor.”
Mooie tips Sophie, erg duidelijk, wat fijn.. en wat Loes Berkhout aanhaalde, letterlijk zeggen wat je ervaart en ook de onzekerheid die daarbij komt kijken is niet erg inderdaad..Het is juist heel oprecht..wat als ‘echt’ overkomt op de nabestaanden.
Weet je.. in feite kun je niks ‘fout’doen als je gewoon jezelf blijft en in liefde blijft handelen en spreken /luisteren…
Ik zal een voorbeeld hiervan geven.
Ik was een beetje laat bij de condoleance van de overleden vader van een vriendin van mij.Ik liep snel de kerk in en zag dat er een enorme rij was, ik sloot aan….er werd in die ruimte een mooie diavoorstelling gegeven over haar vader en familie.
Zachtjes aan liepen we verder richting de 2e ruimte waar de kist stond…(in de derde ruimte stond de familie) maar t was zo druk dat ik even steun zocht tegen de muur in het halletje van de 1e ruimte naar de 2e ruimte…ik ging rechtop staan en zag plots dat ik het was die tegen t knopje stond van het licht..snel deed ik t licht weer aan en schaamde me enorm…maar wat gebeurde er.. de mensen in de rij moesten lachen die plots in het donker stonden in de grote kerkzaal van (de 1e ruimte)…er kwam ontspanning.
Mijn angst voor de kist was weg, ..want dit gebeuren deed me denken aan de vader van mijn vriendin, die had dat vast ook grappig gevonden dacht ik. …en ja hoor, inderdaad.. toen ik het de dag na de condoleance aan de nabestaanden had verteld wat er was gebeurd bracht ik een lach op haar en haar man en zoontje op hun gezicht..”ja zo was pappa!”..Pappa had daar echt om gelachen” “Ja, en ook zoiets onhandings kunnen doen!”
Dus lieve mensen wees niet te bang, zelfs je onhandigheid kan de nabestaanden even met een glimlach doen denken aan hun dierbaren..en kunnen ze heel even hun intense verdriet vergeten.
Veel kracht toegewenst aan een ieder!
Lieve groeten,Isabel.
Dank je wel Isabel voor je reactie en je mooie verhaal!
Lieve Sophie,
De tips zijn zinvol en kunnen de mensen helpen om niet zo snel het op te geven om rouwende mensen bij te staan.
Verloor 3 jaar terug mijn dochter van 13 en al snel was er niemand meer , en wat de reden daarvan dan ook mag zijn ? De enige die met 3 jaar dood ons nog een kaartje stuurde was haar school en zij kende haar pas een paar maanden .
Zelfs de basis school waar Romy zat en waar haar zusjes nu nog steeds zitten zeggen niks ook niet toen recent helaas er een schoolgenootje overleed.
Zwijgen en niets zeggen is qua gevoel ontkennen voor ons , alsof ze er nooit was terwijl de dood van haar ons startpunt is van de tijd waarin we nu leven met elke dag het gemis van haar en de herinneringen die horen bij mij en de rest van het gezin …
Het enige wat fout is voor ons is net doen of ze er nooit was ….
Dank je wel voor je tips .
Lieve groet MJ
Dankjewel dat je dit met ons wilt delen MJ.
Wat is doorgaans gebruikelijk om contact met de nabestaande te hebben.. in de trant van te vragen hoe het op dit moment gaat want ik wil niet vervelend overkomen
Dag Ellen,
Wat goed dat je er bewust mee omgaat. Het luistert inderdaad nauw. Wat ik heb begrepen van ervaringsdeskundigen is dat mensen het heel fijn vinden als je het initiatief tot contact neemt, mits er natuurlijk ook ruimte is om even niet op te nemen (als je belt), te zeggen dat het niet uitkomt (als je spontaan langskomt) en om niet of pas na een hele tijd te reageren (als je schrijft). Als ik andere reacties van lezers in dit artikel lees, is de algehele strekking vooral dat je niet teveel initiatief moet verwachten van degene die aan het rouwen is. Een ‘bel maar als je behoefte hebt’ werkt dus minder goed dan zelf met enige regelmaat bellen om te vragen hoe het is.
Verder heb ik geleerd dat níet vragen hoe het is, uit ongemak of uit angst ‘de pijn aan te roeren’ niet het gewenst effect heeft. De ander heeft namelijk toch wel pijn en deelt die doorgaans liever dan dat hij of zij het gevoel heeft dat het verdriet genegeerd wordt en er niet mag zijn. Als je niet weet wat je moet zeggen, is het beste wat je kunt doen iets zeggen in de trant van: “Ik weet niet wat ik moet zeggen. Ik wil er graag voor je zijn maar ik voel me zo knullig want ik wil het graag goed doen. Wil je vertellen hoe het met je is of liever niet? Zullen we anders iets leuks gaan doen?” Zo iets.
Ik hoop dat je hiermee geholpen bent.
Beste groet, Sophie Looijestijn
Lieve Mj van der Wal,
Pijnlijk dat mee te maken na het verlies van je dochter. Je woorden raken me en geven krachtig weer hoe het leven na het verlies van een dierbare voor altijd is veranderd.
Mijn broer heeft vorig jaar in 2 weken tijd zijn vrouw en dochter verloren, zoekend hoe ik hem en zijn kinderen en kleinkinderen kan helpen geeft me dit een waardevol vertrekpunt, dank je.
Lieve groet, Jopie
Misschien allemaal goed bedoelde tips, maar ik wordt hier erg onzeker van. Mijn uitgangspunt is dat iedereen zijn best doet en het allemaal goed bedoeld. Als ik dit lees kan er nogal wat fout gaan, fout opgepakt worden of fout begrepen worden. Vanuit jezelf spontaan reageren naar iemand, wat zo wie zo niet makkelijk is, wordt eigenlijk afgeraden. Er is nogal wat wat je vooral niet moet doen.
Wat ik mij herinner van de reacties van mensen toen mijn vader op veel te jonge leeftijd plotseling kwam te overlijden, is dat er heel veel reacties waren. Ik ben er vanuit gegaan dat iedereen dat met de beste bedoelingen heeft gedaan. Daarom ben ik daar ook iedereen zeer dankbaar voor. Werkelijk bij geen enkele reactie heb ik gedacht; helpt dit mij? Wat bedoelen ze precies? Steeds was ik blij verrast dat iemand de moeite nam me te bellen, bezoeken of een kaartje te sturen. Ook heb ik niet gedacht bij de mensen die niets deden, waarom doen ze niets.
Intussen weet ik dat hoe je in zo’n situatie reageert veel te maken heeft met wat je zelf hebt meegemaakt. Dus tegen iedereen wil ik zeggen, reageer vanuit je hard en gebruik je gezonde verstand. En tegen de ontvangers wil ik zeggen, probeer uit te gaan van het beste van de mensen. Iedereen heeft goede bedoelingen, niemand zal in zo’n situatie iets doen of zeggen om een ander te kwetsen.
Dank u wel Sonja voor uw mooie bijdrage! Het is inderdaad voor iedereen anders en zo lastig. Het is goed om hier meerdere ervaringsverhalen van te verzamelen dus dank voor het delen. Groet Sophie
Beste Sophie,
Het stuk is in de mannelijke vorm geschreven
en is daardoor eenzijdig en niet meer van deze tijd.
Hij/Zij is een vorm die iedereen aanspreekt .
Vr groet Toni
Beste Sophie en beste lezers, ik vind deze discussie op deze site erg zinvol. Een belangrijke les die ik hier uit trek is dat je inderdaad altijd maar beter wel kan reageren (op wat voor manier dan ook). Vaak is het punt echter dat je niet zo goed wet wat te zeggen of dat je denkt dat je het niet goed doet, en dan blijven mensen een beetje hangen in het middelmatige ‘gecondoleerd’ of erger een kaartje met enkel hun naam zonder dat ze een persoonlijk tekstje. Echter vind ik wel dat deze website van Sophie het schuldgevoel versterkt dat je het weer niet goed doet, want er staat nogal sterk (bijna belerend) geschreven want je allemaal ‘niet moet doen als blunders etc. Dus voor je het weet schrijf je toch maar weer snel iets kort/veiligs op haha. Daarom mis ik nog steeds een aantal concrete suggestie van zinnen. Die zouden er meer mogen komen, nu staan die er nauwelijks.
Beste Joshy bedankt voor je reactie en pittigheid! Dat kan ik wel waarderen.
Concrete do’s van andere lezers zijn zeker welkom – dus jongens, vul maar aan!
Mijn do’s, wat ik heb geleerd om mij heen:
*wel een kaartje sturen dus
*erop schrijven dat je je ongemakkelijk voelt, dat je niet weet wat je moet zeggen.
*en/of alleen erop schrijven dat je aan de ander denkt en een knuffel/hartelijke groet stuurt. Dat is al genoeg.
Verder
*niet zeggen: “Als je wat nodig hebt, vraag het, ik wil het voor je doen”, maar gewoon doen, dus:
*een maaltijd langsbrengen
*mededelen: ik neem je dan mee voor koffie en taart
*mededelen: dan en dan gaan we wandelen
*mededelen: ik heb kaartjes voor dat concert en jij gaat mee, ik kom je dan en dan ophalen.
De ander mag natuurlijk altijd afzeggen of bedanken, maar je bespaart hem of haar de moeite van het zelf bedenken.
Wie heeft meer concrete tips wat WEL te doen?
Groet! Sophie
Wat fijn dat jullie in alles het goede kunnen zien.
Toen tegen mij gezegd werd, toen mijn ex-man onlangs overleed “jullie waren toch gescheiden, waarom ben je dan verdrietig” en “jullie waren al niet meer samen maar mijn man en ik, dat had voor altijd moeten zijn” lukte het mij niet om daar de goede bedoeling van te zien.
Misschien kortzichtig van mij, maar kan iemand mij daarbij helpen?
Dag Carla, wat ben je eerlijk, ik vind dat mooi.
De twee citaten die je noemt zijn in mijn beleving typisch van die onhandige uitspraken. Een mening/oordeel hebben over iemand zijn verdriet, en verdriet vergelijken. Mijn blog is ervoor om die blunders te helpen vermijden! In jouw geval is het kwaad al geschied. Ja en dan, hoe moet je daarmee omgaan? Ik deel een paar gedachtes.
*Ik ga er altijd van uit dat mensen bijna nooit echt kwaad in de zin hebben. Dus dat als uitgangspunt. Iedereen is wel eens onhandig maar echt expres kwetsen doen ze vaak niet. Die gedachte stelt mij altijd gerust. We rommelen maar wat aan met zijn allen, zeker als het gaat om woorden vinden rond de dood.
*Super moeilijk, maar misschien lukt het je die opmerkingen naast je neer te leggen. Besluiten dat je er geen energie aan wilt besteden en er zo min mogelijk aan denken. Jezelf afleiden en mensen, zinnen, opzoeken die je wel goed doen. “Wat je aandacht geeft, groeit.”
*Als de opmerkingen komen van mensen die belangrijk voor je zijn, dus je wilt de relatie behouden en je durft het aan om jezelf kwetsbaar op te stellen, dan kun je het volgende proberen. Het boek ‘Geweldloze communicatie’ van Marshall Rosenberg is voor mij een echte inspiratie en geeft bruikbare handvatten. In dit geval zou je kunnen zeggen:
“Als je [citaat] zegt, dan voel ik me … (boos, verdrietig, teleurgesteld, razend?) omdat ik behoefte heb aan vrijheid om mijn verdriet te beleven zoals ik hem beleef, of: omdat ik behoefte heb aan respect voor mijn verdriet hoe onbegrijpelijk of onlogisch die ook voor jou kan zijn. Zou je alsjeblieft willen proberen naar me te luisteren of te vragen hoe het is voor mij, je open te stellen voor mijn verhaal? Of, (of als dat niet kan,) zou je alsjeblieft kunnen proberen onze verdrieten niet te vergelijken?”
Ik hoop dat je hier wat aan hebt.
Groet! Sophie
Vanmorgen telefonisch contact opgenomen met mijn neef waarvan ik gisteren hoorde dat hij terminaal en opgegeven is. Tja wat zeg je dan. Je vraagt wat er is en hoe hij er mee omgaat. Gelukkig was het een luchtig gesprek over de mooie dingen die hij en zijn vrouw hebben gedaan de afgelopen jaren.
Het was een afscheid voor altijd, dus wenste hem sterkte voor de komende resterende tijd en wenste hem een afscheid zonder veel pijn. Daar zou hij zelf voor zorgen.
Inderdaad je weet wat iemand voelt als je zelf iets dergelijks hebt meegemaakt. Helaas heb ik geen afscheid kunnen nemen van mijn vrouw, die plotsklaps dood in mijn armen lag.
Beste Gerard, dank voor je bericht.
Wat mooi dat je goed afscheid hebt kunnen nemen met je neef. Wat moet dat een gek gevoel zijn geweest zo aan de telefoon. Wel mooi dat je het gedaan hebt.
Wat betreft je vrouw die plotsklaps dood in je armen lag, ook ik weet niet zo goed hoe ik daarop moet reageren… behalve dan het heel heftig klinkt. Omdat ik het zelf (nog) niet heb meegemaakt, voel ik me verlegen omdat ik graag iets moois, nuttigs en waardevols zou willen zeggen. Maar ik weet niet goed wat. Dus pas ik maar mijn eigen tip toe en zeg: Gerard, het lijkt me ongelooflijk naar om je vrouw zo plotseling te verliezen. Voor zover je er iets van kunt voelen, stuur ik je een warme groet. Zelf vind ik deze woorden een beetje leeg aanvoelen, het spijt me dat ik niks beters te bieden heb. Ik hoop dat je gelooft dat ik mijn best doe. Het is alleen zo ongelooflijk moeilijk omdat ik eigenlijk niet weet waar ik het over heb.
Hartelijk, Sophie
Geweldig tips, je slaat de spijker op zijn kop Sophie. Ik ben een maand geleden zelf mijn vader verloren aan een plotselinge hartstilstand op 65 jarige leeftijd. Alle bovenstaande clichés zijn voorbij gekomen. Voordat mij dit zelf overkwam wist ik ook nooit wat ik moest zeggen, had ik toen deze lijst maar gezien. Zo veel mensen zeggen inderdaad; als ik iets kan doen sta ik voor je klaar, maar tijdens het rouwen ben ik niet degene die het initiatief gaat nemen. De mensen die regelmatig vragen hoe het gaat, die een kaartje sturen, of bellen om herinneringen op te halen, dat is hetgeen dat echt helpt.
Dank Kees voor je reactie, fijn om te lezen dat je je erin kunt vinden. Groet! Sophie
Mijn ervaring. Toen mijn dierbare zus na een kort gruwelijk ziekbed overleed. Leek het alsof iedereen dacht dat ik melaats was. Zelfs gehoord ” we dachten heb het er maar niet over ” Zoveel mensen nooit meer gezien. Wel letterlijk ervaren wie je echte vrienden zijn . Nu hoop ik dat ik steun kan zijn voor een buurvrouw die heel plotseling haar man verloren is (44). Dank voor het artikel
Mag ik nog een paar blunders aan toevoegen wat je dus niet moet zeggen na een overlijden? Mijn toenmalige partner zei nadat ik uitgebreid verslag deed van de crematie van mijn vriendin : Nou, dan kun je het nu tenminste een plek geven.
Pardon? Ik wist pas net 5 dagen dat ze euthanasie heeft laten plegen. Ze is 33. Zo ontzettend bot deze reactie!
Daaropvolgend : Maar het was toch een weloverwogen keuze van haar? Dus dan kan je het nu een plek geven.
Na deze opmerking heb ik het gelijk uitgemaakt. Wie ben jij dat jij bepaalt dat ik haar overlijden gelijk een plek kan geven? Wat een botte boer..
Dit moest ik echt even kwijt!
Ik heb dit artikel met veel interesse en herkenning gelezen. Mijn ervaring is, dat mensen die iemand verloren hebben, ook dankbaar zijn om lachmomenten a.d.h.v. bijvoorbeeld grappige herinneringen aan de overledene. Dat zei laatst nog iemand tegen me: er werd op de uitvaart gelachen en dat vond ik fijn.
Ik durf even niet te zeggen waar ik dit ben tegengekomen, maar wat ik ook een fijne hulp vond (naast bovenstaande tips): niet vragen “hoe gaat het met je?” Maar “hoe gaat het vandaag met je?”
Bedankt voor het delen van de tips en dingen die wel of beter niet kan zeggen tegen iemand in rouw. Er voor iemand zijn en regelmatig contact opnemen is denk ik de beste manier om te steunen. Kleine gebaren doen het altijd goed, zeker wanneer je niet goed weet wat je moet zeggen.
Heel herkenbaar, maar ook moeilijk om interesse te blijven tonen en hulp aan te bieden als iemand maanden volledig in zichzelf keert en alle hulp of ruimte voor een gesprek afwijst. Je begint te twijfelen of je er wel goed aan doet. Maar toch maar af en toe die reikende hand bieden totdat iemand er wel klaar voor is, lijkt me.
Je tips gelden ook voor als je kanker (of misschien een andere ernstige ziekte) krijgt. Toen ik op m’n 27e kanker kreeg, verdwenen er veel mensen uit beeld. Nu heb ik met veel weer contact gelegd, maar de meesten vinden het ongemakkelijk en weten niet wat te zeggen. Dat voelt aan alsof je dubbel wordt gestraft. Maar jaren later ben ik ook in staat begrip te tonen voor de onmacht van mensen en me er niet meer gekwetst door te voelen. Het is ook moeilijk, dat vind ik ook.
Ik denk dat veel mensen het lastig vinden om iemand te steunen in tijden van rouw. Ook is het niet makkelijk om de juiste woorden te vinden, omdat je natuurlijk niet het verkeerde wil zeggen. Samen herinneringen ophalen vind ik een mooie vorm van steun en dit kan je op veel manieren doen.